ورزش بر اساس قانون ابن سینا
- رضا کیائی پور
- 4 هفته پیش
- مقاله‌های کوچ‌ها
- 56
ورزش صبحگاهی بر اساس قانون ابن سینا: دستورالعمل عملی برای تعادل جسم و ذهن
چکیده
این مقاله به تبیین مبانی علمی ورزش صبحگاهی در طب سنتی ایران بر اساس کتاب "قانون" ابن سینا می‌پردازد. با استناد به اصول شش‌گانه "سته ضروریه" و به‌ویژه جایگاه محوری ورزش به‌عنوان نخستین رکن حفظ الصحه، دستورالعملی عملی شامل شش حرکت بدون نیاز به تجهیزات طراحی شده است. این برنامه با تأکید بر تنفس عمیق، حرکات ملایم عضلانی و سکون پایانی، به‌صورت ویژه برای فعال‌سازی ذهن و تعادل مزاج در ساعات آغازین روز تنظیم شده است.
۱. مقدمه: جایگاه ورزش در طب ابن سینایی
ابن سینا در کتاب قانون، ورزش (ریاضت) را "حرکتی تابع اراده با تنفس عمیق و پی‌درپی" تعریف می‌کند که حرارت غریزی را تقویت و مواد زائد ناشی از هضم ناقص را دفع می‌نماید. به‌گفته او:
أکبر تدابیر حفظ الصحه هو أن يرتاض (بزرگ‌ترین تدبیر حفظ سلامتی، ورزش است) .
وی در ستة ضروریه (شش اصل سلامتی)، ورزش را مقدم بر تغذیه و خواب می‌داند و تأکید می‌کند حرکات باید متناسب با مزاج، سن و فصل باشد تا به اعتدال مزاجی بیانجامد.
۲. مبانی علمی ورزش صبحگاهی در قانون
۲.۱. تأثیرات فیزیولوژیک
تنفس عمیق: افزایش حرارت غریزی مشابه "باد زدن آتش نیمه‌افروخته" و بهبود تبادلات گازی .
حرکات ریتمیک: جلوگیری از تجمع مواد زائد (امتلاء) که عامل اصلی بیماری‌هاست .
سکون پایانی: جذب رطوبات تحلیل‌رفته و تقویت قوای طبیعی .
۲.۲. چرایی زمان پیش‌از صبحانه
ابن سینا ورزش با شکم خالی را ممنوع می‌داند، اما فاصله ۲ ساعته پس از غذا را ضروری می‌داند تا:
هضم کامل شده باشد.
حرکت، حرارت غریزی را به‌جای هضم، متوجه عضلات کند .
۲.۳. فلسفه عدد ۷ در تکرار حرکات
تکرار ۷ باره حرکات بر اساس:
نظریه اعداد: ۷ به‌عنوان عدد تعادل‌بخش در طب قدیم.
ملاحظات بالینی: پیشگیری از تحلیل رطوبات بدن که در کودکان یا مزاج‌های خشک خطرناک است .
۳. دستورالعمل عملی: شش حرکت ابن‌سینایی
جدول ۱: خلاصه حرکات صبحگاهی بر اساس قانون
|حرکت | روش اجرا | تکرار | فواید کلیدی|
|----------------------|------------------------------------------|-----------|-------------------------------------|
| تنفس بیدارکننده | دم بینی (۴ ثانیه)، بازدم دهان بدون حبس | ۳ چرخه | تنظیم حرارت غریزی، اکسیژن‌رسانی مغز |
| نرمش گردن | چرخش آرام افقی/دایره‌ای | ۷+۷ | رفع سکون مواد از سر |
| چرخش بازوها | موازی زمین؛ به جلو/عقب | ۷+۷ | تقویت قلب و ریه |
| خم شدن به جلو | خم آهسته با زانوی نرم، ایستادن مهره‌ای | ۷ بار | دفع بخارات سمی از سر |
| پیاده‌روی ریتمیک | گام‌ها با الگوی ۱:دم، ۲:حبس، ۳:بازدم | ۱۰۰ گام | ایجاد ریتم هماهنگ قلب-ریه |
| سکون پایانی | درازکشیده با چشمان بسته | ۵ دقیقه | جذب رطوبت، تثبیت حرارت |
۳.۱. تنفس بیدارکننده (۳ چرخه)
مبانی قانون: ابن سینا تنفس پی‌درپی را نشانه ورزش حقیقی می‌داند .
نحوه اجرا:
1. نشسته با ستون فقرات کشیده (حالت اعتدال).
2. دم عمیق از بینی (۴ ثانیه) → بازدم از دهان بدون حبس نفس.
تأثیرات: افزایش حرارت معتدل و پاکسازی "بخارات مغزی" .
۳.۲. نرمش گردن (۷ بار هر جهت)
توجیه طبّی: گردن مسیر اصلی روح حیوانی به مغز است. چرخش‌های آرام:
مواد راکد در سینوس‌ها و عروق سر را جابه‌جا می‌کند.
از سردردهای صبحگاهی جلوگیری می‌نماید .
۳.۳. چرخش بازوها (۷ بار جلو/عقب)
مبنای علمی در قانون: حرکات هم‌زمان بازوها، حرارت قلب و ریه را فعال می‌کند. ابن سینا این حرکت را برای تقویت روح نفسانی توصیه می‌کند .
۳.۴. خم شدن به جلو (۷ بار)
ملاحظات اجرا:
خم شدن آهسته با زانوی نرم (جلوگیری از آسیب کمر).
ایستادن مهره‌به‌مهره برای تحریک عصبی تدریجی.
هدف: دفع مواد زائد تجمع‌یافته در سر طی خواب .
۳.۵. پیاده‌روی ریتمیک (۱۰۰ گام)
الگوی تنفسی:
گام ۱: دم از بینی (تسخین معتدل).
گام ۲: حبس نفس (تثبیت حرارت).
گام ۳: بازدم از دهان (دفع فضولات).
تأیید ابن‌سینا: "پیاده‌روی پس از حرکات، ورزشی کامل‌کننده است" .
۳.۶. سکون پایانی (۵ دقیقه)
فلسفه سکون: ابن سینا سکون را هم‌تراز خواب می‌داند که:
رطوبات تحلیل‌رفته را جبران می‌کند.
قوای طبیعی را تقویت می‌نماید .
روش اجرا: درازکشیده، چشمان بسته، تنفس طبیعی بدون تلاش.
۴. ملاحظات کلیدی بر اساس قانون
۴.۱. تطابق با فصول
تابستان: حرکات سبک‌تر با شدت ۷۰% (جلوگیری از صفراوی شدن).
زمستان: حرکات انرژی‌بخش‌تر با حبس نفس طولانی‌تر (تقویت حرارت ذاتی) .
۴.۲. هشدارهای طلایی
توقف فوری در صورت:
سرگیجه (علامت صعود بخارات به سر).
تنگی نفس (ضعف قوه قلب).
ممنوعیت اجرا برای:
مبتلایان به امراض حاد.
مزاج‌های بسیار خشک .
۴.۳. ترکیب با سایر اصول
پس از ورزش:
ماساژ ملایم عضلات (دلک) برای دفع کامل فضولات.
تغذیه پس از جذب حرارت (حداقل ۳۰ دقیقه بعد).
۵. نتیجه‌گیری
برنامه حاضر با استخراج مستقیم از کتاب قانون و تطابق با مفاهیم "حرارت غریزی"، "دفع امتلاء" و "اعتدال مزاج"، الگویی علمی برای ورزش صبحگاهی ارائه می‌دهد. حرکات پیشنهادی، سه هدف ابن‌سینایی را محقق می‌سازد:
1. تقویت حرارت ذاتی بدون اتلاف انرژی.
2. پاکسازی مواد زائد تجمع‌یافته در طول شب.
3. آماده‌سازی ذهن برای فعالیت‌های روزانه.
چنانچه حکیم بزرگ فرموده‌اند:
"حرکت معتدل، شمشیر تو بر ضد هزار بیماریست".
این جمله نشان‌دهنده نگاه پیشگیرانه و همه‌جانبه طب ایرانی به مقوله ورزش است .
منابع
1. ابن‌سینا، الحسین بن عبدالله. (۱۴۲۶ق).القانون فی الطب. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
2. عباسی، مریم. (۱۳۹۶). نظر ابوعلی سینا درباره ضرورت ورزش. خبرگزاری تسنیم.
3. ورزش از دیدگاه طبّ سنّتی و اسلامی. (۱۴۰۳). پایگاه اطلاع‌رسانی طب شیعی.
4. ماساژ درمانی در نزد ابن سینا. (۱۴۰۲). مرکز آموزش ماساژ استان.
5. ۱۰ تمرین برای بیدار شدن مغز. (۱۴۰۰). عصر ایران.
نکته پایانی: این دستورالعمل برای افراد سالم طراحی شده است.
مبتلایان به بیماری‌های مزمن پیش از اجرا با متخصص طب سنتی مشورت نمایند.
نویسنده: رضا کیائی پور
پژوهشگر تاریخ کهن پزشکی
